ಇಂದಿಗೆ ಸುಮಾರು 180 ಮಿಲಿಯನ್ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದಿನ ಮಾತಿದು. ಆಗ ಭೂಗ್ರಹದ ಭೂಖಂಡಗಳು ಇಂದಿನಂತಿರದೆ ಒಂದಕ್ಕೊಂದು ಅಂಟಿಕೊಂಡಿದ್ದವು. ಈ ಒಂದೇ ಭೂಖಂಡವನ್ನು ಪಾಂಜಿಯಾ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಕಾಲವನ್ನು ಜುರಾಸಿಕ್ ಯುಗವೆಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭೂ ತಟ್ಟೆಗಳ ಚಲನೆಯಿಂದಾಗಿ ಈ ಪಾಂಜಿಯಾ ಖಂಡವು ಬೇರ್ಪಟ್ಟು ಇಂದು ನಾವು ನೋಡುತ್ತಿರುವ ಸಪ್ತಖಂಡಗಳಾಗಿ ಹರಿದು ಹಂಚಿಹೋದವು. ಕ್ರಿಟೇಶಿಯಸ್ ಅವಧಿಯ ಸರಿಸುಮಾರು 145-65 ಮಿಲಿಯನ್ ವರ್ಷಗಳ ಅಂತರದಲ್ಲಿ ಈ ಎಲ್ಲಾ ಭೂಖಂಡಗಳು ನಿಧಾನವಾಗಿ ದೂರ ಸರಿದು, ಭಾರತೀಯ ಖಂಡವು ಸಮುದ್ರದಲ್ಲಿ ತೇಲುತ್ತಾ ಏಷಿಯಾ ಖಂಡದೊಂದಿಗೆ ಸೇರ್ಪಡೆಗೊಂಡು ಹಿಮಾಲಯದ ಸೃಷ್ಟಿಯಾಯಿತು. ಆದರೆ ಭಾರತೀಯ ಖಂಡವು ಪಾಂಜಿಯಾ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದ ಸಮಯದಲ್ಲಿಯೇ ಭೂಗ್ರಹದ ಮೇಲಿನ ಬೃಹತ್ ಗಾತ್ರದ ಜೀವಿಗಳಾದ ಡೈನೋಸಾರ್ಗಳು ಎಲ್ಲೆಲ್ಲೂ ಓಡಾಡುತ್ತಿದ್ದವು. ನಮ್ಮ ಭಾರತದಲ್ಲಿಯೂ ಅವುಗಳು ಓಡಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದವು ಎನ್ನುವುದಕ್ಕೆ ಗುಜರಾತಿನ ನರ್ಮದಾ ನದಿಯ ಬಳಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳಿವೆ!

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಡೈನೋಸಾರ್ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಮತ್ತು ಶ್ರೀಮಂತ ಮೂಲವೆಂದರೆ ನರ್ಮದಾ ನದಿ ಬಯಲು. ನರ್ಮದಾ ನದಿ ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶದ ಅನುಪ್ಪುರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಅಮರಕಂಟಕ್ ಬೆಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತ್ ಮೂಲಕ ಪ್ರಯಾಣಿಸುತ್ತದೆ. ಅದರ ಪ್ರಯಾಣದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ 1,300 ಕಿಲೋಮೀಟರ್‌ಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಕ್ರಮಿಸುತ್ತದೆ. ಜಬಲ್ಪುರದ ಮೂಲಕ ಹರಿಯುವ ನರ್ಮದೆಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 200 ಕಿಲೋಮೀಟರ್‌ಗಳವರೆಗೆ ಅಮೃತಶಿಲೆ ಮತ್ತು ಡೊಲೊಮಿಟಿಕ್ ಬಂಡೆಗಳು ಸಂಚಿತ ಶಿಲೆಗಳಿಂದ ಆವೃತವಾಗಿವೆ. ಇವು ಹಿಂದಿನ ಕಾಲದ ಅದ್ಭುತ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳನ್ನು ಸಂರಕ್ಷಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳನ್ನು ಹುಡುಕಲು ಬಯಸಿದರೆ, ಜಬಲ್ಪುರದ ಸುತ್ತಲಿನ ಗುಡ್ಡಗಾಡು ಪ್ರದೇಶವು ಆರಂಭಿಕ ಹಂತವಾಗಿದೆ.

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾದ ಮೊದಲ ಡೈನೋಸಾರ್, ಟೈಟಾನೋಸಾರಸ್ ಇಂಡಿಕಸ್. ಜಬಲ್ಪುರದ ಸೇನಾ ಕಂಟೋನ್ಮೆಂಟ್ ಬಳಿಯ ಬಡಾ ಸಿಮ್ಲಾ ಬೆಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಬೃಹತ್ ಕೆಸರಿನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳು ಕಂಡುಬಂದಿವೆ. ಟೈಟಾನೋಸಾರ್‌ಗಳು (ಅಥವಾ ದೈತ್ಯ ಸರೀಸೃಪಗಳು) ಕ್ರಿಟೇಶಿಯಸ್ ಅವಧಿಯ ದೈತ್ಯ ಸಸ್ಯಹಾರಿಗಳು. ಟೈಟಾನೋಸಾರ್‌ಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಕೆಲವು ಡೈನೋಸಾರ್‌ಗಳ ಮೂಳೆಗಳು ಮತ್ತು ಮೊಟ್ಟೆಗಳ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳು ನರ್ಮದೆಯ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಕಂಡುಬಂದಿವೆ. ಜಬಲ್ಪುರ್ ಕಂಟೋನ್ಮೆಂಟ್ ಬಡಾ ಸಿಮ್ಲಾ ಬೆಟ್ಟಕ್ಕೆ ಸಮೀಪವಿರುವ ಎರಡನೇ ಬೆಟ್ಟ ಛೋಟಾ ಸಿಮ್ಲಾ ಬೆಟ್ಟ. ಇಲ್ಲಿ ಬೆಟ್ಟ ಏರುವಾಗ ಡೈನೋಸಾರ್ ಗಳ ಮುರಿದ ಮೂಳೆಯ ತುಣುಕುಗಳನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಇಲ್ಲೆ ತಪ್ಪಲಿನಲ್ಲಿ ಹನುಮಾನ್ ಮತ್ತು ಇತರ ಹಿಂದೂ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾಗಿರುವ ಪಟ್ ಬಾಬಾ ಮಂದಿರ ಎಂಬ ದೇವಾಲಯದ ಸಂಕೀರ್ಣವಿದೆ. ಈ ದೇವಾಲಯವು ಇಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾದ ಮೂಳೆಗಳು, ಮೊಟ್ಟೆಗಳು ಮತ್ತು ಗೂಡುಗಳಿಗೆ ಸಂರಕ್ಷಣೆ ನೀಡಿತ್ತು. ಏಕೆಂದರೆ ಡೈನೋಸಾರ್ ಮೊಟ್ಟೆಗಳು ಈ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಋಷಿಗಳನ್ನು ಭಯಪಡಿಸಿದ ಅಸುರರನ್ನು ಸಂಹಾರ ಮಾಡಿದ ನಂತರ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡ ಶಿವನ ಚಿಹ್ನೆಗಳು ಎಂದು ಅರ್ಚಕರು ಮತ್ತು ಭಕ್ತರು ನಂಬಿದ್ದರು!

ಕ್ರಿಟೇಶಿಯಸ್ ಅವಧಿಯ ಈ ಸೌಮ್ಯ, ಸಸ್ಯ-ತಿನ್ನುವ ದೈತ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಕನಿಷ್ಠ ಏಳು ವಿಭಿನ್ನ ಜಾತಿಗಳು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಡ್ಡಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದವು ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ. 25 ಮೀಟರ್ ಉದ್ದ ಮತ್ತು ಸುಮಾರು 12 ಮೀಟರ್ ಎತ್ತರ, ಟೈಟಾನೊಸಾರಸ್ ದ.ಅಮೇರಿಕಾದ ಬರಪಾಸಾರಸ್ ಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಚಿಕ್ಕದಾಗಿದ್ದರೂ, ನಾಲ್ಕು ಅಂತಸ್ತಿನ ಕಟ್ಟಡದಷ್ಟು ಎತ್ತರವಾಗಿದ್ದವು! ಅಂತಹ ಅಗಾಧವಾದ ಜೀವಿಗಳಿಗೆ, ಹಲ್ಲುಗಳು ತುಂಬಾ ಚಿಕ್ಕದಾಗಿದ್ದವು ಮತ್ತು ತೆಳ್ಳಗಿದ್ದವು. ಪ್ರಾಯಶಃ ಎಲೆಗಳು ಮತ್ತು ಚಿಗುರುಗಳನ್ನು ತಿನ್ನಲು ಮಾತ್ರ ಹಲ್ಲುಗಳನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎಂದು ಪ್ರಾಗ್ಜೀವಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಟೈಟಾನೊಸಾರಸ್ ದೊಡ್ಡ ಹೆಬ್ಬೆರಳು-ಪಂಜವನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು, ಅದು ಮರಿಗಳಿಗೆ ಪರಭಕ್ಷಕಗಳ ವಿರುದ್ಧ ತಮ್ಮನ್ನು ತಾವು ರಕ್ಷಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡಿರಬಹುದು. ಆದರೆ ಈ ಡೈನೋಸಾರ್‌ಗಳು ಹೊಂದಿದ್ದ ದೊಡ್ಡ ಆಯುಧವೆಂದರೆ ಅವುಗಳ ಚಾವಟಿಯಂತಹ ಬಾಲ. ಇದು ಯಾವುದೇ ಪರಭಕ್ಷಕವನ್ನು ಬಗ್ಗುಬಡಿಯುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು.

ಸಸ್ಯಾಹಾರಿ ಟೈಟಾನೊಸಾರಸ್ ಕಡಿಮೆ ಉಷ್ಣವಲಯದ ಕಾಡುಗಳ ಮೇಲೆ ಆಳ್ವಿಕೆ ನಡೆಸಿದರೆ, ಇಂಡೋಸಾರಸ್ ಮತ್ತು ಲೇವಿಸುಚಸ್ ಭೂ ಮೊಸಳೆಗಳಂತಹ ಸಣ್ಣ ಮಾಂಸಾಹಾರಿ ಡೈನೋಸಾರ್‌ಗಳು ನರ್ಮದೆಯ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ದಟ್ಟವಾದ ಕಾಡುಗಳಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದವು. ಈ ಅವಧಿಯ ಮತ್ತೊಂದು ಭಯಾನಕ ಪರಭಕ್ಷಕವೆಂದರೆ ಇಂಡೋಸುಚಸ್, ಇದು ಸುಮಾರು ಒಂದು ಮೀಟರ್ ಅಳತೆಯ ತಲೆಬುರುಡೆ ಮತ್ತು 10 ಸೆಂಟಿಮೀಟರ್ ಉದ್ದದ ಚೂಪಾದ ಮುಂಭಾಗದ ಹಲ್ಲುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ಇದರ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳು ನರ್ಮದೆಯ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಕಶೇರು ಖಂಡಗಳು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ಅರಿಯಲೂರು ಜಿಲ್ಲೆಯ ಸುಣ್ಣದ ಕಲ್ಲಿನ ಹಾಸಿಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಿವೆ!

ಅಹಮದಾಬಾದ್‌ನಿಂದ ಪೂರ್ವಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು 90 ಕಿಲೋಮೀಟರ್ ಮತ್ತು ವಡೋದರಾದಿಂದ ಉತ್ತರಕ್ಕೆ 70 ಕಿಲೋಮೀಟರ್ ದೂರದಲ್ಲಿ, ನರ್ಮದೆಯ ಪ್ರಯಾಣದ ಅಂತ್ಯದ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ, ಗುಜರಾತ್‌ನ ಖೇಡಾ ಜಿಲ್ಲೆಯ ರೈಹೋಲಿ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಅಸಾಮಾನ್ಯ ಪಳೆಯುಳಿಕೆ ಸ್ಮಶಾನವಿದೆ. ಡೈನೋಸಾರ್ ಗೂಡುಗಳು ಮತ್ತು ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ನೋಡಲು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿರುವ ಕಾರಣ ರೈಹೋಲಿಯು ಪ್ರಪಂಚದ ಪ್ರಾಗ್ಜೀವಶಾಸ್ತ್ರ ನಕ್ಷೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿ ಗುರುತಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ.

ಸುರೇಶ್ ಶ್ರೀವಾಸ್ತವ, ಜೈಪುರ ಮೂಲದ ಜಿಎಸ್‌ಐ ಭೂವಿಜ್ಞಾನಿ 1982 ಮತ್ತು 1984 ರ ನಡುವೆ ಟೆಂಪಲ್ ಹಿಲ್ ಸೈಟ್ ನಲ್ಲಿ ದೊರೆತ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳನ್ನು ಜತನವಾಗಿ ಕಾಪಿಟ್ಟುಕೊಂಡಿದ್ದರು. 1994 ರಲ್ಲಿ, ಚಿಕಾಗೋದ ಫೀಲ್ಡ್ಸ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂನಿಂದ ಪಾಲ್ ಸೆರೆನೊ ಮತ್ತು ಮಿಚಿಗನ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಿಂದ ಜೆಫ್ ವಿಲ್ಸನ್ ಎಂಬ ಇಬ್ಬರು ಅಮೇರಿಕನ್ ಪ್ರಾಗ್ಜೀವಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞರು ಭಾರತಕ್ಕೆ ಬಂದಿದ್ದು ಅವರಿಗೆ ಈ ಪಳೆಯುಳಿಕೆಗಳನ್ನು ತೋರಿಸಿದಾಗ ಇದು ಸಾಮಾನ್ಯ ಡೈನೋಸಾರ್ ಅಲ್ಲ ಎಂದು ಅವರು ತ್ವರಿತವಾಗಿ ಅರಿತುಕೊಂಡರು. ಆಗ ಪಿಎಚ್‌ಡಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಯಾಗಿದ್ದ ವಿಲ್ಸನ್ ಸೆರೆನೊ ಮತ್ತು ಅಶೋಕ್ ಸಾಹ್ನಿ ತಜ್ಞರ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಣೆಯಲ್ಲಿ ಮೂಳೆಗಳನ್ನು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ ಒಟ್ಟಿಗೆ ಸೇರಿಸಿದರು. ತಲೆಬುರುಡೆಯ ಮೂಳೆಗಳನ್ನು ಜೋಡಿಸಲು ಮತ್ತು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕ್ರಿಟೇಶಿಯಸ್ ಅವಧಿಯ ಬೃಹತ್ ಮಾಂಸಾಹಾರಿಗಳನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಲು ಅವರಿಗೆ ಎಂಟು ತಿಂಗಳುಗಳು ಬೇಕಾಯಿತು.

ಕಡೆಗೂ ಮೂಳೆಗಳನ್ನು ಜೋಡಿಸಿ ಅವರು ಅದಕ್ಕೆ ರಾಜಸಾರಸ್ ನರ್ಮದೇನ್ಸಿಸ್ ಎಂದು ಹೆಸರಿಸಿದರು. ಅಂದರೆ “ನರ್ಮದೆಯ ರಾಜ ಹಲ್ಲಿ”. ಗಾತ್ರದಿಂದ, ಈ ಪರಭಕ್ಷಕವು ಸುಮಾರು 10 ಮೀಟರ್ ಉದ್ದವಿತ್ತು ಎಂದು ಅವರು ಅಂದಾಜಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಮೂಳೆಗಳ ಹೆಚ್ಚಿನ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆಯು, ರಾಜಸಾರಸ್ ದೃಢವಾದ ಮೈಕಟ್ಟು ಮತ್ತು ಬಲವಾದ ತಲೆಬುರುಡೆ ಮತ್ತು ಕುತ್ತಿಗೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು ಎಂದು ಸೂಚಿಸಿದೆ. ಇದು ಟೈರನೊಸಾರಸ್ ರೆಕ್ಸ್‌ಗಿಂತ ಚಿಕ್ಕದಾಗಿದ್ದರೂ, ರಾಜಸಾರಸ್ ಬಹುಶಃ ಹೆಚ್ಚು ಉಗ್ರವಾಗಿತ್ತು ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಹೆಚ್ಚಿನ ಚುರುಕುತನ ಮತ್ತು ಬಲವಾದ ಕಚ್ಚುವಿಕೆಯ ಚೌಕಟ್ಟನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ರಾಜಸಾರಸ್ ಮಡಗಾಸ್ಕರ್‌ನ ಡೈನೋಸಾರ್ ಮಜುಂಗಾಥೋಲಸ್‌ಗೆ ನಿಕಟ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ಭಾವಿಸಲಾಗಿದೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಇದರ ತಲೆಬುರುಡೆ ಮತ್ತು ಹಲ್ಲುಗಳು ಒಂದೇ ರೀತಿಯ ಆಕಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದವು ಮತ್ತು ಅವುಗಳ ಸಾಮಾನ್ಯ ನೋಟವು ಬಹುಶಃ ಹೊಂದಿಕೆಯಾಗುತ್ತದೆ ಎಂದು ತಜ್ಞರ ಅಭಿಪ್ರಾಯ. ಇದರಲ್ಲಿ ಆಶ್ಚರ್ಯವೇನಿಲ್ಲ, ಏಕೆಂದರೆ ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮಡಗಾಸ್ಕರ್ ಇನ್ನೂ ಪಶ್ಚಿಮ ಭಾರತದೊಂದಿಗೆ ಸೇರಿತ್ತು ಎನ್ನುವುದನ್ನು ನೆನಪಿನಲ್ಲಿಡಿ. ಸುಮಾರು 66 ಮಿಲಿಯ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ಭೂಗ್ರಹಕ್ಕೆ ಅಪ್ಪಳಿಸಿದ ಕ್ಷುದ್ರಗ್ರಹವು ಡೈನೋಸಾರ್‌ಗಳನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ನಾಶಮಾಡಿತು ಮತ್ತು ಜೀವಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ಯುಗವನ್ನು ತಂದಿತು.

ಮಾಹಿತಿ ಕೃಪೆ: ಕ್ವಾರ್ಟ್ಜ್